Paden en verbindingen in onze hersenen en de invloed van het verleden

Onze hersenen zijn als dat blok oase: een fascinerend en flexibel landschap waar paden ontstaan, verdwijnen en veranderen. Maar sommige paden – vooral de diepe, traumatische – vragen om extra aandacht. Pas dan kunnen we nieuwe verbindingen maken die ons helpen vooruit te gaan!

Stel je een groot blok oase voor, dat groene, sponsachtige materiaal dat bloemisten gebruiken om bloemen op hun plaats te houden. Dit blok is als je brein: een leeg landschap vol potentie om verbindingen te maken. Elke keer dat je iets meemaakt, denkt of leert, steek je als het ware een stokje in dat oase. Daarmee creëer je een pad – een verbinding tussen twee punten. Soms is het een korte rechte lijn, soms een kronkelend pad. Na verloop van tijd ontstaat er een uitgebreid netwerk van verbindingen, een kaart van wie je bent, hoe je denkt, en hoe je reageert.

Verbindingen en herkenning
Je hersenen zijn voortdurend bezig om nieuwe paden aan te leggen. Soms gebeurt dat spontaan, bijvoorbeeld als je een nieuwe vaardigheid leert of een onverwachte gebeurtenis meemaakt. Andere keren ontstaan verbindingen doordat meerdere gebeurtenissen samenvallen. Je herkent een patroon: “Ah, dit lijkt op iets wat ik eerder heb meegemaakt!” Maar die herkenning kan je ook op een dwaalspoor brengen: Stel dat je een keer bent gebeten door een hond. Bij een volgende ontmoeting met een hond, die misschien helemaal vriendelijk is, voel je dezelfde angst. Waarom? Omdat het nieuwe pad in je hersenen lijkt op het oude. Je hersenen concluderen: “Dit is hetzelfde.” Maar dat is het niet altijd. Onze hersenen zijn slim, maar ook gevoelig voor misinterpretaties. En precies daar ligt de sleutel tot de enorme invloed die eerdere ervaringen op ons leven hebben.

Trauma: diepe paden in het oase
Bij traumatische ervaringen worden de paden in je hersenen diep en stevig vastgelegd. Het is alsof je niet alleen een stokje in de oase steekt, maar een dikke stalen pin. Die verbinding wordt zo stevig dat hij later in je leven nog steeds invloed heeft. Zelfs als je de gebeurtenis bewust niet meer herinnert, blijft de pin daar zitten en beïnvloedt hij hoe je je voelt en gedraagt.
Neem bijvoorbeeld baby’s die in de jaren tachtig zonder verdoving werden geopereerd. Artsen dachten destijds dat baby’s een onvolledig ontwikkeld zenuwstelsel hadden en pijn niet voelden zoals volwassenen. Bovendien vonden ze de risico’s van verdoving te groot. Tot diep in de jaren 1980 kregen pasgeborenen zelfs volledige openhartoperaties zonder enige verdoving. Wat we nu weten, onder andere dankzij het werk van trauma-expert Louis Tinnin (tot 2014 Emeritus hoogleraar in West Virginia), is dat zulke ervaringen levenslange sporen achterlaten. Ook al herinneren de kinderen zich dit niet, hun hersenen hebben die pijn en angst geregistreerd. Deze ervaringen kunnen decennia later nog grote invloed hebben op hun emotionele reacties en gedrag.

Onzichtbare invloed van het verleden
Niet alleen fysieke trauma’s, maar ook emotionele en psychologische gebeurtenissen laten diepe sporen na. Een kind dat opgroeit in een huis vol ruzies, een jongere die gepest wordt, of iemand die te maken krijgt met seksueel geweld – al deze ervaringen worden in de hersenen vastgelegd. Soms worden ze verdrongen en lijken ze vergeten. Maar die stalen pinnen in het oase blijven zitten. Ze oefenen, vaak onbewust, invloed uit op hoe iemand reageert op nieuwe situaties.
Bijvoorbeeld: iemand die in zijn jeugd vaak werd bekritiseerd, kan als volwassene moeite hebben met feedback, zelfs als die opbouwend is. De hersenen herkennen feedback als kritiek en brengen het oude gevoel van onzekerheid naar boven. Dat geldt ook voor mensen die een traumatische ervaring hebben meegemaakt, zoals ontvoering, verkrachting of ander lichamelijk geweld. Een ogenschijnlijk onschuldige situatie kan ineens een overweldigende reactie oproepen, omdat het brein een oud pad activeert.

Wat kunnen we hiermee?
Ons begrip van hoe de hersenen werken, groeit voortdurend. We weten nu dat de hersenen flexibel zijn, een eigenschap die neuroplasticiteit wordt genoemd. Dit betekent dat het mogelijk is om nieuwe paden aan te leggen en oude paden te veranderen. Therapie, mindfulness en andere technieken kunnen helpen om de invloed van trauma te verminderen. Maar het kost tijd en inspanning om de stevige pinnen in het oase los te krijgen en te vervangen door nieuwe verbindingen.

Het belangrijkste is misschien wel begrip: het besef dat ons brein voortdurend wordt gevormd door onze ervaringen en dat oude gebeurtenissen – zelfs die we ons niet bewust herinneren – nog steeds invloed kunnen hebben. Dit inzicht kan ons helpen om onszelf en anderen beter te begrijpen en om met compassie en geduld te werken aan heling.